بررسی تأثیر تحولات تاریخی بر سیر تکوینی فقه شیعه در دوره ایلخانی

چکیده: فقه شیعه از ابتدای پیدایش تا عصر حاضر فراز و فرودهای زیادی را به خود دیده و دوران مختلفی را پشت سر گذاشته است و در گذر زمان و در بر خورد با تغییرات و دگرگونی های اجتماعی دستخوش تحوّلات بسیاری شده است و در این میان فقها به عنوان پاسداران میراث رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین (ع) تلاش بسیاری نموده اند تا فقه شیعه در طول تاریخ کمال و بالندگی خود را حفظ کند و بتواند نیازهای مختلف هر عصر را پاسخ گوید. تحوّل و شکوفاییِ فقه شیعه نسبتی مستقیم و پر رنگ با وضعیت تشیّع در ایران داشته و وضعیت تشیع نیز را بطه مستقیمی با حوادث تاریخی داشته است. این حوادث و گسترش تشیّع در ایران در دو سطح اجتماعی و حاکمیّتی، بر ادوار فقه شیعه تأثیر گذاشته است. یکی از مباحث اساسی در تاریخ ایلخانان، گسترش تشیّع اثنی عشری در این عصر و رسمیّت یافتن این مذهب در دوره ای هر چند کوتاه در سلطنت سلطان محمد خدابنده(703-716ق) می باشد. عوامل بسیاری در گسترش تشیّع در ایرانِ ایلخانی دخیل بوده که سقوط خلافت عباسی، یعنی پایگاه رسمی قدرت سیاسی اجتماعی اهل سنّت و همچنین رویارویی و رقابت دو قدرت بزرگ آن عصر در جهان اسلام یعنی ایلخانان ایران و ممالیک مصر، یکی از علل و عوامل آن بوده است، این عامل و بسیاری عوامل دیگر که خود به دلیل ایجاد مشروعیّت سیاسی مبتنی بر اندیشه دینی پدید آمده، پیامدهایی در پی داشته که یکی از مهم ترین آنها تحوّل فقه شیعی و اندیشه فقیهان شیعی در ایران بوده است. اولجایتو ـ ایلخان مغول ـ نخستین سلطان مهم جهان اسلام است که رسماً تشیّع اثنی عشری را پذیرفته و سکه به نام مبارک دوازده امام(ع) زد. تشیّع در ادامه مباحثاتی است که میان علمای مذاهب در حضور غازان خان در جریان بوده است. علاقه اولجایتو به تشیّع و یا به دست آوردن آگاهی های بیشتر، سبب شد تا وی مقدم علمای شیعه نظیر علّامه حلّی را گرامی داشته و عرصه لازم را برای فعالیت های آنها فراهم آورد. آنچه در این تحقیق مد نظر است، تحوّل و تغییرات ایجاد شده در حیطه فقه و فقاهت و اجتهاد شیعه در دوره فقه فتوایی از جمله بحث دگرگونی در معنای اجتهاد در فقه شیعه، گسترش منابع و ادله فقهی و تحوّل در استنباط احکام شرعی، فقه مقارنه و تطبیقی است که از لحاظ زمانی محدوده تحقیق از سال656ق(زمان فتح بغداد)زمان شروع دوران حاکمیت ایلخانان در ایران تا اواخر قرن هشتم هجری منطبق با دومین دوره شکوفایی فقه فتوایی(مدرسه حله) در محدوده جغرافیایی قلمرو تحت حاکمیت ایلخانان را در برمی گیرد البته حدود قلمرو ایلخانان به ویژه در قسمت غربی در نوسان بود، بنابراین قسمتهایی مثل عراق که در این عصر مرکز ثقل شیعیان و کانون مدارس علمیه شیعه(شهرحله) و تا حدودی منطقه شام را شامل می شود. تحوّلاتی که مرتبط با شرایط جدید زمانه بود و می توانست پاسخگوی بسیاری از نیازهای مردم عصر باشد. این موضوع، صرفا مبتنی بر متون فقهی استوار نیست بلکه فرض بر آن است که ریشه این دگرگونی ها در اوضاع سیاسی ـ اجتماعی و فرهنگیِ زمانه ی زیستِ فقیهان قابل بازجست است. همچنین «تاریخِ زیسته ی فقیهان» در این بررسی محل توجه بوده است. چرا که قبول برخی مناصب یا حضور در جغرافیای سیاسی و... آشکارا بر فقه و نوشته های فقهی تأثیر داشته و این اتفاق در سطحی قابل اعتنا برای نخستین بار در دوره ایلخانان رخ داده است.